مخراج کاری
مخراج‌کاری به آخرین مرحله از ساخت زیورآلاتی که از ترکیب سنگ و فلز ساخته می‌شوند گفته می‌شود. عنوان مرصع‌کاری که نام دیگر این هنر است در توصیف قرار دادن نگین یا سنگ بر روی پایه‌ای که از قبل طراحی شده، به کار برده می‌شود. به این عمل مرصع‌کاری، نگین‌کاری و Stone Setting یا Stone Loading نیز گفته می‌شود. در واقع از مرصع‌کاری می‌توان به عنوان مهم‌ترین و حساس‌ترین مرحله از طراحی جواهر نام برد. در حقیقت این مرحله از طراحی جواهرات نیاز به دانش و مهارت مرصع‌کاری دارد که کاری بسیار ظریف و دقیق است و دقت و حوصله‌ی زیادی را می‌طلبد.
مخراج کاری یا مرصع کاری چیست؟
آنچه در این مطلب می خوانید:
از گذشته تا کنون استفاده از سنگها و فلزات برای ساخت زیورآلات بسیار مرسوم بوده است. بشر با کشف فلزات و سنگ‌های گران‌قیمت هنر و خلاقیت خود را به کار گرفت و شروع به خلق زیورآلات و وسایل زینتی کرد، که اغلب برای ساخت آنها از فلزات و سنگ‌های ارزشمند استفاده می‌شده است. از میان این سنگها می‌توان به الماس، سنگ آمیتیست ، عقیق، فیروزه، اوپال، مروارید، یاقوت، لعل اشاره کرد.
مرحله‌ی اتصال سنگ به پایه بسته به نوع سنگی که از آن استفاده می‌شود متفاوت است و انواع مختلفی دارد. درحقیقت سنگ‌های ریز با روشی متفاوت نسبت به سنگ‌های درشت مخراج‌کاری می‌شوند.
روش‌های نشاندن سنگ یا گوهر ریز بر روی پایه:
چنگی
اصطلاح مخراج کاری چنگی در اصل مخفف کلمه‌ی چنگک است. در واقع در این سبک از مخراج کاری از چنگک یا چنگ برای نشاندن سنگ جواهر استفاده می‌شود. این چنگ‌ها به شکل‌های مختلفی وجود دارند که بنا به شکل ظاهری‌شان کاربرد متفاوتی دارند مثلا چنگ مفتولی، تسمه‌ای، ناودانی و انواع دیگری از چنگ‌ها. نصب جواهرات با استفاده از چنگ به سبک‌های گوناگونی انجام می‌شود که از اصلی‌ترین آنها می‌توان چنگهای ساده، چنگهای سولیتری، چنگهای خیاره‌ای یا تنیسی، چنگهای مشترک را نام برد.
قلم خور
از روش قلم خور می‌توان به عنوان یکی از مشکل‌ترین و زیباترین روشها یاد کرد. در این سبک از ریز‌ترین جواهرات برای نشاندن بر روی طلا استفاده می‌شود. مخراج کار مراحل این کار که عبارتند از سوراخ کردن، قلم‌زنی، ایجاد گوارسه، نشاندن سنگ جاگذاری گوارسه را بر روی سنگ انجام می‌دهد.
ریلی
در روش ریلی مخراج کار جواهر را در بین دو دیوار فلزی قرار می‌دهد. او در ابتدا با به کارگیری ابزارهای خاصی دو شیار قرینه در این دو دیوار ایجاد می‌کند، سنگها را داخل ریل‌ها جاگذاری می‌کند و درانتها ریل‌ها را به سمت سنگها محکم می‌کند. روش ریلی به دو صورت کشونی و ریلی انجام می‌شود که بنا بر نوع سنگها یکی از آنها توسط مخراج‌کار انتخاب می‌شود.
کاسه ای
روش کاسه‌ای در مقایسه با دیگر روشها ساده‌تر است. در این روش مخراج کار جواهر را به گونه‌ای بر روی فلز نصب می‌کند که اثری از نحوه‌ی نصب به جا نمی‌ماند. این روش نیز مانند روش قبل انواع مختلفی دارد که بنا به نوع شرایط و جواهر می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. از مرسوم‌ترین روش‌های کاسه‌ای می‌توان به روش گوله‌ای، فیسقولی، دورکوب و کاسه‌ای نیشی اشاره کرد.
روش‌های نشاندن سنگ یا گوهر درشت بر روی پایه:
صورت دیواره ای
این روش یکی از محافظت شده ترین و قدیمی‌ترین روشها است که در آن از سنگ‌های درشت استفاده می‌شود که به صورت تکی مخراج‌کاری می‌شوند. روش کار این نوع مخراج‌کاری به این صورت است که مخراج‌کار با استفاده از دیواری که دور سنگ را پوشانده است، آن را مهار می‌کند. و همین کار باعث می‌شود تا سنگ اصلا از کار بیرون نیاید.
- چنگی
- نبشی
انواع پایه‌های مخراج کاری
همان‌طور که گفته شد به عمل متصل کردن پایه به سنگ، نگین کاری یا مرصع کاری گفته می‌شود. این اتصال می‌تواند از طریق پایه‌های مختلفی انجام شود و در نتیجه با توجه به تنوع پایه‌هایی که وجود دارد روش‌های مختلفی نیز برای اتصال جواهر بر روی فلز خواهیم داشت.
برخی از متداول‌ترین این پایه‌ها عبارتند از:
- پایه چنگهای (prong)
- پایه سنگفرشی (Pave)
- پایه بالرین (Ballerina)
- پایه مهره‌ای (Bead)
- پایه تراز (Flush )
- پایه کانالی (Channel)
- پایه دیواره‌ای یا حفره‌ای (Bezel )
- پایه خوشه‌ای(Cluster)
پایه‌ی چنگهای (prong) در مرصع کاری
کاربرد تمامی پایه‌ها نگه داشتن نگین جواهر است. این نوع پایه که به پایه‌ی چنگهای معروف است، توانایی نگه داشتن جواهرات تک نگین را دارد. در این نوع پایه بیشتر جواهر است که اهمیت دارد و فلز از اهمیت کمتری برخوردار است. تاثیر فلز در استحکام و ایمنی جواهر غیر قابل انکار است. پایه‌های چنگکی به دوشکل V مانند و اشتراکی وجود دارن. مرصع‌کاری بر روی پایه‌های چنگکی از دیگر پایه‌ها آسان‌تر است.
پایه سنگفرشی (Pave)
نشاندن نگین‌های ریز بر روی فلزات از سخت‌ترین انواع مخراج‌کاری است. در این نوع مخراج‌کاری که از پایه‌های سنگفرشی استفاده می‌شود، جواهرات هم‌اندازه با نظم هندسی خاصی و به صورت موزاییکی بر روی پایه‌ی سنگفرشی منتقل می‌شوند. این نوع مخراج‌کاری نیازمند مهارت و تجربه زیادی است که تنها مخراج‌کاران با تجربه توانایی انجام آن را دارند. و کیفیت کار در نهایت به نحوه‌ی نشاندن سنگ‌های ریز بر روی پایه بستگی دارد. مخراج‌کاری سنگفرشی از دیگر انواع مخراج‌کاری دشوار‌تر است.
پایه بالرین (Ballerina)
انتخاب نام بالرین برای این نوع پایه به این دلیل است که سنگ‌هایی که شکلی مخروطی دارند به دور یک مرکز فرضی چیده می‌شوند. این طرح مخروطی‌شکل تداعی کننده‌ی دامن بالرین‌ها است. در واقع عامل تعیین کننده در انتخاب شیوه‌ی مخراج‌کاری طرح و سفارش است و به علاوه محل قرارگیری سنگ هم باید عمق مناسبی داشته باشد تا از جواهر محافظت شود.
پایه مهره ای (Bead) در مرصع کاری
پایه‌ی مهره‌ای و یا (Bead) به پایه‌ای گفته می‌شود که در آن جواهرات با فاصله از یکدیگر قرار گرفته باشند. نگین‌هایی که در این مدل استفاده می‌شوند بزرگتر و برجسته‌تر هستند.
پایه تراز (Flush )
این پایه به شکلی است که پایه‌ی نگین با سطح پایه هم‌تراز است و تنها سطح خارجی و قسمت بالایی نگین مشخص است. این مدل پایه کاملا عکس اصل ارتباط الماس با نور است اما از محبوبیت فراوانی برخوردار است.
پایه کانالی (Channel)
نصب نگین در مخراج‌کاری به نوع پایه بستگی دارد. پایه‌ی نوع کانالی یا Channel برای جواهراتی مناسب است که تراش گرد دارند. چراکه لبه‌های کار در معرض آسیب قرار می‌گیرد. که این مزیت در جواهرات گرانبهایی مانند الماس بسیار مهم و ضروری است.
پایه دیواره ای یا حفره ای (Bezel)
این پایه به شکلی است که تماما اطراف جواهر را می‌پوشاند. کاربرد این نوع از پایه در ساخت جواهرآلات فانتزی است. در بعضی از موارد پایه، نگین جواهر را به صورت نیمه می‌پوشاند که زیبایی کار را دو چندان می‌کند.
پایه خوشه‌ای(Cluster)
در پایه‌ی خوشه‌ای جواهرات ریز را به صورت فرضی به شکل یک گل بر روی پایه می‌نشانند. این نوع پایه به شکلی طراحی شده است که سنگها در آن در سطح‌های مختلف و با اختلاف ارتفاع بر روی پایه نصب می‌شوند. پایه‌ی خوشه‌ای به دو شکل باز و یا فشرده با جواهرات ریز انجام می‌شود.
مخراج‌کاری اینویزیبل یا INVISIBLE SETTING:
مخراج‌کاری اینویزیبل اولین بار در سال 1312 شمسی توسط شرکت VANCLEEF & ARPELS به انجام رسید. در این مخراج‌کاری صد قطعه الماس کوچک بر گردنبند نصب شده بودند و زمانی که به آن نگاه می‌شد به نظر می‌رسید که این الماس‌ها معلق‌اند.
در این روش از مخراج‌کاری از جواهر‌های کوچک و یک اندازه استفاده می‌شود و مخراج‌کار آنها را طوری در کنار هم قرار می‌دهد که فلزی در میان آنها مشخص نباشد و در نهایت سنگ شبیه به یک سنگ جواهر بزرگ خود را نشان می‌دهد.
در ایران کمتر کسانی هستند که به این روش واقف باشند. برخی از آنها عقیده دارند که مخراج‌کاری اینویزیبل با استفاده از چسب‌های بسیار قوی مانند چسب دندانپزشکی انجام می‌شود و یا اینکه نگین‌هایی که در این روش استفاده می‌شود دارای برآمدگی و فرورفتگی‌اند که باعث می‌شوند به راحتی در هم فرو روند. که البته هیچ‌کدام از این تصورات صحت ندارند.
اولین مرحله در مخراج‌کاری اینویزیبل یا پنهان، یکدست کردن تمامی لبه‌ها و ریل‌هایی است که در این روش استفاده می‌شود. از دیگر ملزوماتی که در این روش باید رعایت شود این است که فاصله‌ای که برای ریل‌ها در نظر گرفته می‌شود باید با یکدیگر و با لبه‌ی کار یکسان باشد.
نگین‌هایی که در این روش به کار گرفته می‌شود نیز متفاوت است و باید تراش‌های به خصوصی داشته باشند. در دو طرف این نگین‌ها باید شیار‌های باریک و صافی ایجاد شود که تنها با ذره‌بین‌های قوی قابل رویت باشد.
در اولین مرحله قطر سنگ را به وسیله‌ی کولیس یا میکرومتر دیجیتال اندازه می‌گیرند. در مرحله‌ی بعدی فاصله‌ی بین دو ریل از مرکز با استفاده از کولیس اندازه‌گیری می‌شود. و سپس فاصله‌ی دو شیاری که به طور موازی ایجاد کرده‌بودیم را با میکرومتر اندازه میگیریم تا در مرحله‌ی بعدی اندازه‌ی ریل‌ها را منتاسب با آنها بسازیم.
در مرحله‌ی بعدی به سراغ یک مته‌ی کروی می‌رویم و دیواره‌ی درونی ریل‌ها را با آن خالی می‌کنیم. و بعد در قسمت بالای ریل با یک قلم نوک تیز که انگلا نام دارد شیاری ایجاد می‌کنیم. اکنون با قلمی زاویه‌دار بالای ریل را لایه‌برداری می‌کنیم.
در این مرحله سنگ را بر روی ریل مرکزی قرار می‌دهیم و به سمت پایین فشار می‌دهیم. سپس نگین را از یک طرف درون شیار می‌گذاریم و با ابزارهای دیگری چون قلم دست از طرف دیگر ریل را درون شیار وارد می‌کنیم. در مرحله‌ی پایانی دیوار‌هایی که بر روی آنها شیار اینجاد کرده بودیم را با ابزار‌هایی که میخ‌مانند هستند می‌کوبیم. اکنون انگشتر ما آماده است.
ابزارهای مورد استفاده درمخراج‌کاری
ابزارهای مختلفی در مخراج‌کاری استفاده می‌شود که کاربردی‌ترین آنها عبارتند از:
-
- گیره پیچ
- پنس
- لوپ / ذره بین
- سنگ سو
- سنگ جلا
- چاپله
- قلم ریش
- ماردلا
- گوارسه غلطان
- مشته
- قلم های مخراج کاری
- انگلا
- فیسقول
- دسته قلم
- باسمه
- لاک
- موم چوب
درآمد مخراج کاری
درآمد مخراج کاری و به طور کلی طراحی جواهرات کاملا بستگی به ذوق و قریحه‌ی طراح و مخراج کار دارد. هرچه که میزان خلاقیت و نوآوری در کار بیشتر باشد طبیعتا خواستار بیشتری نیز در بازار پیدا می‌کند و به نوعی می‌توان گفت طراحان و مخراج کاران می‌توانند با ارائه طرحی که همتای زیادی در بازار ندارد، خود را از بقیه ممتاز کنند. آموزش طراحی طلا و جواهر امروزه به دو روش دستی و طراحی با نرم‌افزار‌های مخصوص کامپیوتری انجام می‌شود که انتخاب هرکدام از این روشها برای آموزش بستگی به سلیقه‌ی طراح دارد.
