واژه نامه معماری سنتی ایران :
در این مقاله در هر قسمت به تعریف واژه های معماری سنتی ایران میپردازیم.در این بخش به واژه هایی که با حرف (ج،چ،ح،خ) شروع میشوند میپردازیم.
جلوخان :فضای بیرونی جلوی خانه های اعیان و بزرگان که محل جای گرفتن کالسکه و دیگر وسایل نقلیه بود .
جناغی :به (قسمت قوسی نوکدار روی سر درورودی خانه و غیره ) جناغی گفته می شود .این گونه “چفد ” یا پوششها ،کم پهنا و به شکل جناغ سینه هستند .پوشش جناغی دارای گونه هایی است ،مانند جناغی تند و جناغی کند .
جهاز یا پالانه:”برای جلوگیری از وارد شدن بار به صورت مستقیم بر درگاه ها ،طاقی دیگر روی آن می زنند ،تا بار را به جرزها منتقل کنند .”
چپیله :”نوعی “طاق رگ چین “با خیز کم با خشت خام صورت می گیرد ،به طوری که در آن “سطح خشت نمایان “است .این طاق بسیار قدیمی است و پیشینه آن به دوران مادها می رسد.
چشم افکن :”اتاق یا اتاقهایی از قلعه که معمولا برسر در قلعه بنا می شد
چلیپایی: نوعی طرح به شکل چلیپا (طلیب )در آجر چینی و گچبری .
چفد :”قوس یا چفد که تاریخ و قدمت آن در ایران به دوران ایلامی ها می رسد ،به پوششی می گویند که بالای ورودی ها و درگاه ها و ایوانها و پنجره ها و دالا نها و …به اشکال مختلف تعبیه می گردد.”چفد دارای گونه های بسیار است
چشمه :به دهانه طاق بازار ها ،مزارها ،مسجدها ،و ….گفته می شود که از جهت تولید نور و پالایش هوا تعبیه می شوند .
چمانه :در اصطلاح به چفد ها یا پوششهای خمیده کم پهنای جفتی “قرینه”که در کنار یکدیگر ساخته می شود ،گفته می شود .
چنگ :”در پنجره هایی که تا کف کشیده نمی شود و زیر آن دست انداز بسته اند .”
چهار باغ :چهارباغها گونه ای خیابان بندی خاص ایرانی بوده اند که به احتمال زیاد بلوارها ها ی غربی از آنها مایه گرفته اند .در گذشته هر شهر کوچک یا بزرگ دارای این گونه خیابان بندی بوده است .
چهار طاقی :”سقف یا گنبد {ی} که بر روی چهار پایه بنا شده و چهار طرف آن باز باشد.” چهار طاقیها بر روی نقشه مربع ساخته می شد .پایه های آن از سنگ و بر سر آنها گنبدی واقع بود .
چهار صفه:”اصطلاح چها ر صفحه را می توان برای اتاق یا چهار طاق (صلیبی شکل )یا تالار مستطیل به کار برد که با چند طاق پوشیده شده است چهار صفحه های ساده معمولا در گوشه هی عمارتی که در وسط حیاط قرار دارد ساخته اند .
چپیره :”مراحل تبدیل مربع به دایره در ایجاد گنبد {البته } گنبد سازی از نوع مخروطی یا “رک” مورد نظر است
چیله:پوشش زیر گنبدها همیشه به شکل نصف تخم مرغ و در گنبدها بر دهانه به شکل تابوهای بزرگی است که به آن چیله یا چیلو می گویند .منظور از پوشش زیر گنبد ،گنبدهای دورویه است که گنبد زیرین به شکل چیله یا تابو است .
چینه ای :”دیواری است با خاک رس و بافشار پا روی هم چیده می شود .” در خراسان به این گونه از دیوارهای چینه ای “دای ” می شود .
حجره :”حجره” به محل کار سوداگران و تاجران گفته می شد و این حجره ها بیشتر در سراها و بازار ها قرار داشت .
حوض :حوض ، گونه ای آبگیر کوچک به شکلهای مربع ،لوزی ،دایره ،مستطیل و….است و گاه نیز از حوضهایی از سنگ یکپارچه که به وسیله سنگتراشان ساخته شده بود و کار گذاشته می شد .حوضها از چهارسو دارای پاشو یه هایی از سنگ بودند .در میانه حوض سوراخی برای عوض کردن آب حوض وجود داشت .گاه حوضها دارای آب نمایی هم بودند که به زیبایی و خنکی و پالایش فضای خانه کمک می کرد .
حوضخانه :”حوضخانه ها فضایی تابستان نشین داشته و معمولا دارای شکلی هشت گوش بوده اند .”و به سبب حوض آب و طاق خمیده و بادگیر آنها محلی خنک برای استراحت و خواب در روزهای گرم تابستان بوده اند .آنها دارای سکوها یا شاه نشینهایی برای نشستن بوده و نیز طاقنماها و طاقچه ها ،سردرها ،ستونها و آذین بندی های دیگر داشته اند .
حصیری : عبارت است “از یک سطح آجر کاری که جابه جا در آن قطعات کاشی به کاررفته است .”نوعی از آجر چینی شبیه حصیر که تکه هایی از کاشی در آن محصور بود .
خاکجای یا مزار : محل دفن امامان ، امامزاده ها ، شخصیتها ، فرمانروایان ، پیران ، عارفان و … همچنین با نامهای دیگری مانند بقیه ، مقبره ، آستان و غیره به کار رفته است .
خان : واژه ای است فارسی که گاه به معنای کارونسرا به کار برده شده است .امروز این لغت در پاره ای از کشورهای اسلامی مانند ترکیه و دیگر کشورها به کار می رود .لغت خان با این معنی امروزه در ایران استعمال نمی شود ، ولی زمانی با این معنی به کار برده می شده است .
خانگاه (خانقاه ) : “بنای خانقاه مشابه بنای مدارس علوم دینی است و عناصر تشکیل دهنده آن عبارتند از حیاط مربع و یا مربع مستطیل بزرگ که حوضی در وسط و چهار باغچه باصفا در چهار گوشه آن وجود دارد . طرح بنای بعضی از خانقاه ها ، دو ایوانی است که شامل ایوان شمالی و جنوبی می باشند و طرح برخی دیگر ، چهار ایوانی است .
خر پشته “ یا به صورت کاهش خر پشت : ” سقف کج ، شیبدار و کاهگلی بام ، خرپشت نام داشت . این سطح شیبدار به جهت عبور آسان آب باران ساخته می شد .سقف خر پشت ها را با تیر و چوب می پوشاندند.
خرستو (خرستوک) : در اصطلاح معماری به ” گنبدهای مخروطی شکل ” گفته می شد و گنبد کاووس قابوس در گرگان نمونه ای از آن است .
خرطومی :” عبارت است از ساختن خرندهایی به شکل خرطوم در یم شبستان مربع .”
خرند یا هره : نوعی از آجر چینی کنگره ای یا دنده دار در لبه بام است . همچنین به آجرهای کنگره دار باغچه نیز خرند گفته می شود ، خرند باغچه را از صحن حیاط جدا می کند .
خشت :خشت از مصالح اصلی معماری سنتی ایران است .برای ساختن خشت از قالب چوبی استفاده و آن را به شکل و اندازه های متفاوت به ویژه به شکل مربع می سازند . برای ساختن آن از گل و کاه و گاه ریگ و …استفاده می کنند .
خشتی:نوعی از کاشی چهار گوش با هفت رنگ متفاوت که از پیوند آنها در کاشیکاری نقش و نگارهای زیبا پدید می آید . نام دیگر آن کاشی هفت رنگ است .
خشکه چین :” نحوه بنای برخی از دیوارها و پایه ها که به کمک سنگ لاشه و بدون ملاط صورت می پذیرد .” در بسیاری از کارهای باستانی ایران از خشکه چین استفاده شده است
خفته :گونه ای از آجر چینی تزیینی که آجرها ” به صورت افقی ” یا خفته ( خوابیده )
خفته راسته : شیوه ای از آجر چینی که به صورت ” بک رج افقی عمودی ” ساخته می شد .نام دیگر آن ” خفته رفته ” است .
خفنگ : “پنجرهایی مشبک و چوبین بدون شیشه یا شیشه دار ثابت است که باز و بسته نمی شوند .” جدا از خفنگهای چوبین ، “خفنگ گچی ” هم ساخته می شد که بی شیشه و ثابت بود .
خلوتخانه ( خلوتی ):اتاق کوچکی در گوشه حمام گرم که برای ” استراحت ” و یا برای ” موقع اضطراری و خواندن نماز ” از آن استفاده می کردند .
خط بنایی : یا ترکیب پاره ای از مصالح مانند آجر و کاشی ، شکلهایی تزیینی پدید می آمد که به خط ” خط بنایی ” معروف است و به طور معمول کلمه هایی مثل ” الله، محمدو علی ” را به نمایش می گذارد . این نوع خط در نمای دیوار ها ، کاسه گنبد ها پدید می آورند . این خط دارای گونه هایی چون ” خط بنایی ساده و خط ینایی مارپیچ بوده است .
خط نوشتاری : این خط به صورتهای مختلف در دیوار خانه ها، مسجدها ، مدرسه ها ، گورگاه ها ، گنبد ها ، مناره ها از جمله به صورت خطهایی مانند نستعلیق ، نسخ رقاع ، ریحان و خط کوفی و … دیده می شود .
خواجه نشین :سکو های جفتی ” قرینه ” که در دو سوی آستانه در خانه های قدیم ساخته می شد که گاه صاحبخانه در آن جا می نشست و آیند و روند رهگذران را نظاره می کرد .
خیاره :به ” شیارهای روی ستونهای ” سنگی خیاره گفته می شود . در واقع خیاره نوعی از پیچ به شمار می رود .
خیز : به بلندی طاق گنبد با پوشش کمانی ” چفد” خیز گفته می شود .
خیزاب خیزاو ): ” به نقش و نگار درگاه های گچبری شده ” در اصطلاح معماری خیزاب می گویند . این نقش و نگارها در بیننده حالت موج دریا را القا می کند .
آموزش معماری و دکوراسیون دخلی از جمله کلاس های پر مخاطب مجتمع فنی تهران می باشد . شما می توانید با 10 درصد تخفیف به صورت انلاین در کلاس آموزش دکوراسیون داخلی مجتمع فنی نیاوران شرکت کنید.
