واژه نامه معماری سنتی ایران قسمت ششم

در این مقاله در هر قسمت تعریف واژه های معماری سنتی ایران را بررسی میکنیم و به واژه هایی که با حرف (ع.غ.ف.ق.ک.گ) شروع میشوند میپردازیم.
غلام در گردش :راهرو ویا پاگردی که پیرامون گنبد یا حیاط می گردد غلام گردشی یا مرد گرد هم می نامند این راهرو معمولا به صورت ایوان نیز سر پوشیده می باشد .

اگر علاقه مند به رشنه معماری و دکوراسیون داخلی می باشید . دوره آموزش دکوراسیون داخلی مجتمع فنی تهران با تخفیف ویژه را از دست ندهید.

فصیل : ” دیوار کوتاه درون حصار یا درون باره شهر .”

فلیپا (پیل پا) :پایه ها یا ستونهای بار که بر پاره ای از بنا ها مانند شبستان مسجدها ، امام زاده ها ، چهار طاقی ها ، گنبد ها و …. بر آن استوار است . فلیپاها را معمولا از سنگ و آجر می ساختند ، ولی در شمال ایران به سبب فراوانی چوب بیشتر فیلپاها در آن منطقه چوبی هستند .

قبه سری: همان نورگیرها ی برجسته حمام باشد ، چه در سربینه و چه در گرمخانه ” این اصطلاح در غرب کشور و استانهای همدان و کرمانشا ه به کار می رود .امروزه هم این واژه در معماری غیر سنتی در مورد خانه ها به کار میرود . این نور گیر ها که بر روی آنها شیشه قرار دارد ، در قابهای مربع یا مستطیل فلزی بر روی جامها یا گلخانه ها واقع است .
قرنیز : هر نوع سایبان را که در بالای پنجره ها یا ساختمان با آجر ، سیمان و غیره می سازند .” گاه قرنیز در لبه اطراف بام یا پوشش سر دیوار قرار می گیرد . در قرنیز کاری از آجر ، سنگ ، کاشی و سفال استفاده می کردند .امروزه در معماری جدید قرنیز با سنگ انجام می گیرد و آن را درون بنا و در پایه های دیوار به کار می گیرند .

قرینه با جفتی سازی :از اصلهایی است که در معماری سنتی ایران به کار برده می شود . از این اصل برای زیبا سازی بنا استفاده شده است .برای نمونه مناره های مسجدها ، زیارتگاه ها یا طاق نما ها حیاط ، پنجره ها و …. به صورت جفتی یا قرینه ساخته می شدند .

قلعه :پناهگاهی که بر فراز کوه یا جای کوه یا جای بلند ساخته می شود .”قلعه عربی شده ” کله ” است . نامهای دیگر آن “کلات ” و “کلایه” است . قلعه ها را با سنگ می ساختند و دور تا دور آنها دارای باور یا دیوارهای بلند و محکم بوده واز چهار سو محلهایی برای دیدبانی داشته اند .

قیصریه :به ساختمانهای بزرگ عمومی که دارای حجره های سر پوشیده در پیرامون یک حیاط آن بار اندازی برای خالی کردن بار وجود داشته است .در واقع قیصریه گونه ای از سرا به شمار می رفته است ، سرایی که غالبا به عرضه کالای های لوکس و گرانبها به ویژه برخی از منسوجات عالی اختصاص داشت .”
قناس : (کاس)بنایی که دارای کجی باشد ، یا زمین آن چهار گوش کامل نباشد.
کاروانسرا : جای بیتوته و استراحت کاروانیان و سفرگران در روز گاران قدیم بوده است . کاروانسرا دارای دری بزرگ و چوبی به نام دروازه بود که شبها برای نگهداری از جان و مال به سرآوردگان آن بسته می شد .

کاسه :هر قسمت از مقرنس را کاسه گویند .
کاشی :
کاشی نوعی خشت ظریف است که لعاب شفاف دارد و در کوره پخته می شود از کاشی نیز مانند سنگ و گچ و آجر برای آرایش نمای ساختمان استفاده می شد بهره گبری از کاشی در نمای گنبد ها ، مناره ها دیوار ها جدا از ایجاد زیبایی از این جهت بوده که کاشی در برابر حرارت و برودت مقاوم است .

کاشی غاز مغازی :نوعی “کاشی کبود که غازه دارد و طلا در آن موج می زند .”
کانه پوش : “طاق کوچکی که پشت طاق اصلی جهت شیب دار کردن آن می زنند و با آن کوره پوشش نیز می گویند “کانه پوشی از جهت گذر آب در پشت بام صورت می گرفته است .
کالنبار یا خانبار : “محل انبار و کار روی جنس ،محل کار صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند زرگران ،گوهریان ،سوزن دوزان ، بزازان و …. این محل در خان یا سرا قرار داشته است .
کاهگل :ملاطی “مرکب از مخلوط خاک رس و کاه که با ریختن آب و به هم زدن آنها به صورت ملات در می آورند.

کاهگل ارزه:“کاهگلی است که علاوه بر خاک رس ، مقداری ریگ روان و خاک کاه شسته دارد و در نما سازی به کار می رود .”
کبوترخانه :بناهایی به شکل های متفاوت برای کبوتران از جهت استفاده از کود آنهلا در کشاورزی .در بسیاری از شهرهای ایران مانند خراسان ، گلپایگان و اصفهان کبوتر خانه های زیادی به چشم می خورد .” بیشتر کبوتر خانه ها برج مانند هستند که در این بنای برج مانند روزنه هایی برای آمدن کبوترها وجود دارد پاره ای از کبوتر خانه ها در به صورت مکعب مستطیل ساخته می شوند . بنای کبوتر خانه ها را با آجر ساخته و گچ اندود می کردند .”

کتابه (کتیبه) :نوشته هایی به فارسی یا عربی با شیوه های گوناگون خط نویسی که بر روی سنگ ، آجر ، گچ کاشی در پاره ای از کاخها ، مسجد ها ، حسینیه ها ، زیارتگاها، و …..وجود دارد و بر پایه جنس آن به کتیبه سنگی سنگ نوشته کتیبه آجری ، کتیبه گچی ، کتیبه گلی و سفالی و …بخش می شود .

کرسی چینی :“حجمی که با عرضی کمتر از عرض پی در سطح روی پی ساخته می شود . کرسی چینی دارای نوعهایی است از جمله کرسی چینی بلند ” کرسی چینی بلند از سطح زمین در حدود یک متر بالاتر می سازند و گاهی زیر آن را خالی می کنند تا رطوبت به بالا نفوذ نکند .”
کرسی خانه :اتاقی است که در و پنجره ندارد و متصل به اتاق زمستانی است و اختصاص به جای کرسی دارد .

کشه :گودی وسط دو بام خشتی را کشه گویند . این واژه در دامغان به کار می رود .
کلاه فرنگی (کل افرنگ ):به بنایی چند پوشه و “تاج مانند ” با روزن و پنجره های بسیار که در میان باغ قرار داشتند گفته می شد . در واقع “کلاه فرنگی ” نوعی از کوشک به شمار می رود .

کلاله : به سر یا نوک گنبد گفته می شده است .
کلپا :”کلپا یا دستکهای چوبی یا فلزی .”
کلوک :بخشی از آجر که از “چارکه”یا یک چهارم آجر کوچکتر باشد . این اصطلاح در مورد کاشی هم به کار می رود .
کلوک بندی :” اصطلاحی در آجر چینی که در بین حرکات خفته و راسته از قطعات کلوک مانند خط زنجیر استفاده می شود .”
کلمبو :این واژه در بخش جنوبی ایران به معنی “گنبد کوچک “به کار برده می شود .

کلون :نوعی” قفل چوبی که سابقا پشت در حیاط کار می گذاشتند و در را با آن می بستند .” برخی از بناها ی دیگر ، مانن سراها ، کاروانسرها ، دروازه ها و …دارای کلون بوده اند . کلون عبارت بود از یک فرورفتگی چوبی “کام ” که میله ای چوبی یا فلزی “زبان ” در آن فرو می رفت و با عث چفت و بست در می گردید .کلون دارای نوعهای مانند “کلون ساده و کلون دانه دار بود .

کور :بخشی از بنا که نخست کارا بوده ولی بعد کارایی خود را از دست داده باشد ، مثل بستن یا کور کردن درها ، پنجره ها ، طاقنماها و …..
کوردر : در اصطلاح به “پنجره گرفته شده ” گفته می شده است .
کور بندی: پر کردن شکاف و درزها ” و فواصل بین آجرها ” که امروزه به آن بند کشی می گویند .
کوشک : ” بناها ی منفردی را که در میان باغ ها برپا می کردند و اغلب از چهار جهت دارای نما بودند و اطرافشان منظرهای زیبایی قرار داشت و در اواخر به نام کلاه فرنگی معروف بودند .”

کوکبی :”نوعی کاشی به شکل ستاره ” با رنگهای متفاوت است .

گلجام :” نوعی نورگیر در پاره ای از بناها که مانند گل گرد است . روی گلجام خرک پوشا یا چفدهای جناغی و مقرنسها یا کاربند یهای پر کار گچی جای گرفته است و همه این مجموعه با یک قاب بسته می شده است .”
گلمیخ :”میخهای آهنینی که برآنها یک نیم کره بزرگ ، مشبک و حاشیه دار وصل است و برای تزنین در خانه ها ی قدیمی کاروانسرها ، دروازه ها و .. به کار می رفته است .

گنبد :”سقفی است نیم کروی یا مقعر که معمولا در بالای پلانها مدور یا مربع و کثیر الاضلاع که به کمک گوشوار مدور می شود تعبیه می گردد . ” گنبد زاییده تراوش اندیشه ایرانی و پاسخی به کمبود چوب در کشور ما بوده است .
گورگاه صخره ای ( کوهستانی ):گور گاه دارای گونه های است از جمله گور گاه صخره ای که با سنگ یکپارچه در دل کوهها کنده شده و یادگاری از دوران باستان به شمار می روند ، به ویژه از دوران مادها گورگاه ها صخره ای چندی بر جای مانده است .